Author :
Abstract
KALENDER ŞAH AYAKLANMASINDA KURTULUŞ TEOLOJİSİ*
Öz
Kanuni Sultan Süleyman’ın kırk altı yıl süren saltanatında Osmanlı Devleti en kudretli dönemini yaşamış, Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları üzerinde büyük kazanımlar elde edilmiştir. Ancak birçok alanda gelişimin yaşandığı bu dönemde özellikle Kanuni’nin son yıllarında Osmanlı tebaasında ekonomik sıkıntılar ve bir takım idari problemler baş göstermeye başlamıştır. Özellikle Kızılbaş düşünce anlayışının ve hakimiyetinin tehdit olarak kabul edilmesi sıkı tedbir ve uygulamalara yol açmıştır. Bu olumsuz koşullar altında ezilen toplumsal gruplar, Kanuni Sultan Süleyman döneminde çeşitli ayaklanmalara müdahil olarak kurtuluş umuduyla mevcut düzene karşı çıkıp mücadele etmişlerdir. Bu çalışmaya konu olan Kalender Şah Ayaklanması da söz konusu sebeplerle bu dönemde zuhur eden ayaklanmalardan birisidir.
Kalender Şah, 1516 yılında Hacı Bektaş Veli Dergâhı’nın postnişinlik makamına oturan, ilim sahibi hece ve aruz vezniyle şiirler yazabilen bir şahsiyet olmasının ötesinde yoksulluğa maruz kalmış tebaayı koruyup gözeten, söz ve davranışlarıyla kitleler nazarında saygınlığa sahip önemli bir şahsiyettir. Onun önderliğinde vuku bulan ayaklanma kısa sürede büyük bir alana yayılmış ve binlerce kişi ayaklanmaya iştirak etmiştir.
Anadolu’da görülen kıtlık, toplumun uğradığı ağır baskılar, emeğinin karşılığını alamayan köylülerin aşırı yoksullaşması, toplumun seferlere sürekli asker göndermesi ve gidenlerin çoğunun dönmemesi, bilhassa Türkmen tımarlı sipahilerin tımarlarına el konulması, menfi çıkarlar, devlet görevlilerinin soygunculuğu ve kadıların adaletsizliği gibi unsurlar Kalender Şah ayaklanmasını tetiklemiştir. Söz konusu problemlerin yanı sıra Kalender Şah Ayaklanması’nın teşekkülünü sağlayan etkenlerden biri de kurtuluş düşüncesidir. Tarih boyunca kurtuluş düşüncesi çerçevesinde uygun dinsel, kültürel, siyasal, ekonomik ve toplumsal ortamlarda Kurtarıcı liderler kitleleri cezbedebilmişlerdir. Kurtuluş düşüncesi ve kurtarıcı tasavvuru aynı şekilde Kalender Şah etrafında birleşen toplulukların zihninde de zaman içerisinde teşekkül etmiş ve ayaklanmaya dayanak oluşturmuştur.
Bu çalışma karizmatik bir lider olan Kalender Şah Ayaklanması ile sınırlandırılmıştır. Ayaklanmanın sebepleri ve ayaklanmadaki Mehdi söylemi dönemin kaynakları çerçevesinde doküman analiz yöntemiyle aydınlatılmıştır. Bu kaynaklardan elde edilen bilgiler sonucunda mevcut sosyoekonomik, sosyokültürel ve sosyopolitik sorunlardan kurtulmayı umut eden, siyasi baskılar altında ezilen toplulukların, kurtarıcı olarak gördükleri Kalender Şah etrafında kurtarıcı tasavvurunu nasıl inşa ettiklerine ve bu bağlamda ayaklanmadaki rollerine değinilmiştir.
Keywords
Abstract
LIBERATION THEOLOGY IN THE KALENDER SHAH REVOLT
During the forty-six-year reign of Suleiman the Magnificent, the Ottoman Empire experienced its most powerful period, achieving significant gains in Europe, Asia, and Africa. However, during this period of development in many areas, especially in the final years of Suleiman the Magnificent's reign, economic hardship and administrative problems began to emerge among Ottoman subjects. The perception of the Qizilbash ideology and dominance as a threat, in particular, led to strict measures and practices. Social groups oppressed under these adverse conditions intervened in various uprisings during the reign of Suleiman the Magnificent, fighting against the existing order in the hope of liberation. The Kalender Shah Revolt, the subject of this study, is one of the uprisings that emerged during this period for these reasons. Kalender Shah, who ascended to the post of sheikh of the Hacı Bektaş Veli Lodge in 1516, was not only a learned figure who could compose poems in syllabic and aruz meter, but also a prominent figure who protected and cared for his impoverished subjects and commanded respect in the eyes of the masses through his words and actions. The uprising that took place under his leadership quickly spread across a vast area, attracting thousands of participants.
The famine experienced in Anatolia, the severe oppression suffered by the society, the extreme impoverishment of the peasants who were unable to receive compensation for their labor, the constant sending of soldiers to campaigns and the failure of many to return, the confiscation of the timars of Turkmen timar-holding sipahis, especially negative interests, the plundering of state officials, and the injustice of the judges (judges) all contributed to the Kalender Shah uprising. In addition to these problems, one of the factors that led to the Kalender Shah uprising was the idea of liberation. Throughout history, savior leaders have been able to attract masses within the framework of liberation ideals within suitable religious, cultural, political, economic, and social environments. The idea of liberation and the savior image have also gradually taken shape in the minds of the communities united around Qalandar Shah, forming the basis for the uprising.
This study focuses on the Qalandar Shah Uprising, a charismatic leader. The causes of the uprising and the Mahdi narrative within the uprising are illuminated through document analysis within the framework of contemporary sources. The information obtained from these sources explores how communities, hoping to escape existing socioeconomic, sociocultural, and sociopolitical problems and oppressed by political oppression, constructed a savior image around Qalandar Shah, whom they viewed as a savior, and their role in the uprising in this context.
