Author :
Abstract
20. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Türkistan’da mahallȋ şivelerin yazı dili olması ile birlikte Doğu Türkistan’da da Çağatay Türkçesi yerini yavaş yavaş Yeni Uygur Türkçesine bırakmıştır. Bilindiği üzere Çağatay Türkçesi 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başına kadar bütün Orta Asya Türklüğümün ortak konuşma ve yazı dilidir. 20. yüzyılın başlarından itibaren ise Türkistan’da siyasi otoritelerin etkisi ile bölgesel yazı dillerinin oluşturulduğu görülmektedir.20. yüzyılın başına kadar Arap alfabesine dayalı Çağatay yazı dili geleneğini sürdüren Yeni Uygur Türkçesi için 1920’li yıllardan itibaren bölge aydınları yazıda bir reform yapmanın gerekliliğine inanmış ve yeni arayışlara girmişlerdir. Buna daha sonra bölgedeki siyasi yetkililer de dahil olmuş ve 1920’li yılların başından 1980’li yıllara kadar pek çok kez yeni yazı sistemleri denenmiştir. Son olarak 1982 yılında Urumçi’de kurulan Til-Yazı Hizmet Komitesi tarafından düzenlenen ve Arap alfabesinin ıslah edilmesiyle oluşan yeni yazı sistemi 1983 yılında onaylanır ve 1984 yılından itibaren bu yazı sistemi kullanılır. Bu makalede Doğu Türkistan’da yaşayan Uygur Türklerinin 20. yüzyılın ilk çeyreğinden bugüne kadar yaptıkları alfabe değişiklikleri ve bu gün Yeni Uygur Türklerinin kullandığı fakat kullandıkları alfabede işaret olarak karşılığı bulunmayan /ı/ sesinin durumu üzerinde durulacaktır.
Keywords
Abstract
Since the first quarter of the 20th century, with the local dialects being the written language in Turkistan, Chagatay Turkish gradually gave its place to New Uygur Turkish in East Turkistan. As it is known, Chagatay Turkish is the common spoken and written language of all Central Asian Turkish from the 15th century to the beginning of the 20th century. From the beginning of the 20th century, it is seen that regional written languages have been created in Turkistan with the influence of political authorities. For the New Uyghur Turkish, which continued the tradition of Chagatay written language based on the Arabic alphabet until the beginning of the 20th century, the intellectuals of the region believed in the necessity of a reform in writing and started new searches. Later, political officials in the region were included in this and new writing systems were tried many times from the early 1920s to the 1980s. Finally, the new writing system, which was organized by the Language-Writing Service Committee established in Urumqi, Uyghur Autonomous Region in northwest of China, in 1982 and formed by the improvement of the Arabic alphabet, was approved in 1983 and this writing system has been used since 1984. In this article, the alphabet changes made by the Uyghur Turks living in East Turkistan since the first quarter of the 20th century and the situation of the “ı” sound, which is used by the New Uyghur Turks today but has no equivalent in the alphabet they use, will be discussed.
Keywords
- Adıbelli, B. (2008). Doğu Türkistan. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
- Demirağ, Y. (2014). 1755-1949 Arası Doğu Türkistan. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, s. 229-245.
- Doğan, L. (2007). Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı. İstanbul: Kriter Yayınları.
- Doğan, L. (2014). Uygur Türkçesi Grameri. Edirme: Parafiks Yayıevi.
- Emet, E. (2013). Doğu Türkistan Meselesinin Dünü Ve Bugünü. Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı I, 1987-2003.
- Ercilasun, A.B. (2009). Başlangıçtan 20. Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2018). Divanu Lügati’t-Türk Giri-Metin-Çeviri-Notlar- Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Jarring, G. (1946-1951). Materials To The Knowledge Of Eastern Turki. Lund
- Kaaydarov, A.T. (1966). “Uygurski Yazık”.
- Koraş, H. (2015). Vatan Şairi Bir Uygur Mehemmetimin Obulkasımov (Almasbek), Konya: Kömen Yayınları.
- Öztopçu, K. (1993). Uygurcanın Yazı Dili Olarak Gelişmesi Ve Uygurca Sözlükler. Türk Dilleri Araştırmaları, C.3, 167-174.
- Öztürk, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Qarluq, A. J. (2009). Uygur Yenileşme Sürecinde İstanbul Ekolü Ve Onun Bazı Temsilcileri Üzerine. Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 290-328.
- Pritsak, O. (1959). Das Neuuigurische. Philologiae Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden
- Şirin User, H. (2006). Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
- Yeloğlu, A. (2019). Uygur Yenileşme Süreci, Matbuatın Gelişmesi ve Yeni Hayat Gazetesi, Cappadocia Jourmal Of Hıstory And Socil Sciences, Vol. 12-April. s.40-54.
