Author :
Abstract
Tıp kültürü, bilimi ve çalışmaları da dâhil bütün diğer fen ve sosyal bilim ve çalışmalarınının İslam Ortaçağındaki gelişimini yükselme, olgunlaşma ve durgunlaşma şeklinde üç ayrı evreler olarak tasnif etmek mümkündür. Yükselme evresini, VI. Yüzyılın ikinci yarısından IX. Yüzyılın ikinci yarısına, olgunluk evresini, X. yüzyılın başından XIII. yüzyılın ikinci yarısına, durgunluk evresini ise bu tarihten Ortaçağın sonuna kadar sınırlamak mümkündür. Dolayısıyla zaman ve mekân olarak bu çalışma, Türk-İslam dünyasının olgunluk evresinin erken dönemlerinde Türkler tarafından Yakın Doğu’da kurulan Tolunoğulları, İhşidîler, Sâmânîler, Karahanlılar, Gazneliler, Harezmşahlar ve Büyük Selçuklu devletlerindeki tıp kültürü ve çalışmalarını ele almaktadır. İslam Ortaçağının başı ile sonunu göz önüne getirdiğimizde, anılan güçlü Türk devletleri dönemlerinde Tıp kültürü, bilimi ve çalışmalarında büyük bir gelişme meydana geldiği görülecektir. Bu dönemde hem sağlık sektöründe çalışan eğitimli tabip ve sağlık personeli hem de birer sağlık kurumu olarak mâristan (bîmâristan) olarak adlandırılan hastanelerin sayısında büyük bir artış gözlenmektedir. Ayrıca hastalıkların teşhis ve tedavi yöntemleri, ilaç üretimi, sağlık eğitimi ve tababet alanında yazılan eserler bakımından da muazzam bir sıçrama kaydedilmiştir. Kısaca bu dönemi tababet kültürü ve çalışmaları yönünden Türk-İslam dünyasının “altın devri” olarak vasıflandırmak mümkündür.
Keywords
Abstract
We can categorize, in three respective terms, such as rising, evolvement and stagnation, all the physical and social sciences and studies, including Medical culture, science and studies, in Mediaeval Islam. It is possible to divide these three terms, the rising one, beginning from 6th century to 9th century, evolvement one, from 10th to 13th, and stagnation one, from the last century to the end of Mediaeval Era. Therefore, we aim to treat the medical culture and studies in the times of Tulunids, Ikhshidid state, Samanids, Kara-Khanids, Ghaznavids, Khwarezmids, Great Seljuk Empire founded by Turks in earlier term of Islamic World. In their times, we can see a progress in Medical culture, science and studies. In this period, there was a increasing both in the number of well-educated staff and hospitals, called mâristan (or bîmâristan). An enormous progress in respect to recognition and treatment methods, drug production, health education and medicine can be witnessed. In brief, we can call this term “golden era” of Turk-Islam World thanks to medical culture and studies
Keywords
- ACIDUMAN, Ahmet-ŞHRİYAR, Şems, “Cürcânî’nin Ünlü Eseri Zahîre-i Harezmşâhî’de Omurga Anatomisi ve Omurga Travmaları Üzerine”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 19-21 Ekim 2011 Konya, Bildiriler, (ed. Mustafa Demirci-Ali, Temizel-M. Ali Hacıgökmen-Sefer Solmaz), c. 3, Tabii Bilimler, Konya 2013, s. 249-276.
- ALTUNGÖK, Altungök, Ortaçağ Türk Dünyasında Haberleşme Kurumları: Casususluk ve Posta Faaliyetleri, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, Ocak 2010, Cilt. VIII, Sayı: 1, Elazığ 2012, s. 173-211.
- ANAT, Hacı Yakup-ALMAZ, Ahmet, Karahanlılar Tarihi, İstanbul, 2003.
- BAKIR, Abdulhalik, An Assessment Related to the Physical Structure of Merv in the Light of the İmpressions of Medieval Geographers, Materials Scientific Conference Thousand-year Sources of Buildingculture of Turkmenistan, Ashgabat-Mary, November 13-14, Ashgabat 2013, p. 131.
- BAKIR, Abdulhalik, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara, 2004.
- BAKIR, Abdulhalik, Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyât, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara, 2000.
- BAKIR, Adulhalik, "Ortaçağ İslam Dünyasının Olgunluk Çağında Tıp Kültürü, Bilimi ve Çalışmaları", Ege Üniversitesi Tarih İncelemeri Dergisi, Yıl: 2016 Ay: 7 Cilt: 31 Sa.: 1, s. 35-76.
- BAKIR, Çağrı, Selçuklular Döneminde Sağlık Kurumları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2014.
- BAYAT, Ali Haydar, Tıp Tarihi, İstanbul, 2010.
- EL-BEYHAKÎ, Ebu’l-Fadl, Tarihu’l-Beyhakî, (Trc. Yahya el-Haşşâb-Sâdık Neş’et), Beyrut, 1982.
- CHEHADDE, Abdulkarım, Tabib İbn-i Sînâ, (Çev. Recep Duran), Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sîna Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 9-12 Eylül, 1985), Ankara, 1990, s. 347-356.
- CÜRBÂN, Nu’man, Horasân fi’l-Ahdi’l-Ğaznevî, İrbid (Ürdün), 1997.
- DEMİRHAN, Ayşegül Erdemir, İbn Sînâ’nın bazı Droglar Hakkındaki Fikirleri ve Tıbbi Folklorumuz Bakımından Önemi, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sîna Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 9-12 Eylül, 1985), Ankara, 1990, s. 357-364.
- EBU’N-NASR, Muhammed Abdulazîm, es-Selâcika Târihumu’s-Siyâsî ve’l-Askerî, Mısır, 2001.
- ELÇİBEY, Elçibey, Tolunoğulları Devleti (868-905), (T. T. Çev. Selçuk Alkın), İstanbul, 1997.
- FARSAM, Hassan, “Brief History of Pharmacy Ethics in Iran”, Journal of Medical Ethics and History of Medicine, Med Ethics Hist Med 2009, 2: 13, s. 1-4.
- GÖKAY, Fahreddin Kerim, Ruh Hekîmliği Sahasında Türklerin Çalışmaları, III. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 15-20 Kasım 1943, Kongreye Sunulan Tebliğler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2010, s. 103
- HİTTİ, Philip K., Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), c. II, İstanbul, 1989.
- İBN HİŞAM, Ebu Muhammed Abdulmelik el-Me’âfırî el-Himyerî, Siret-i İbn-i Hişam Tercemesi, (Çev. Hasan Ege), Kahraman Yayınları, c. III, İstanbul, 1985.
- İBRAHİM, Hasan Ahmed, “el-Arab ve İsrâ ed-Dirâsâti’t-Tıbbiyye”, el-Müerrihu’l-Arabi, Bağdat, 1981, S. 17, s. 152-153.
- KÂHYA, Esin, İbn Sînâ’nın Anatomi Çalışmalarının Bir Değerlendirmesi, II. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 20-21 Eylül 1990, Ankara, 1999, s. 225-237.
- KANSU, Şevket Aziz, İbni Sina’nın Başının Morfolojisi Üzerine Bir Gözlem, VIII. Türk Tarih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. I, s. 25-32.
- KÂŞİF, Seyide İsmail, Ahmed b. Tolun, Kahire, 1965.
- KAZICI, Ziya, İslâm Medeniyti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul, 2003.
- KHAFİPOUR, Hani, “A Hospital in İlkhânid Iran: Toward a Socio-economic Reconstruction of the Rab’-i Rashidi”, Iranian Studies, 45, 22 Dec. 2011, s. 97-117.
- KILIÇ, Alparslan, Sâmânîler Döneminde Buhara, (Basılmamış Yüksek Lisan Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2002.
- KİTAPÇI, Zekeriya, Orta Asya Türk İslâm Medeniyetinde Tıp Eczacılık ve Astronomi İlminin Gelişmesinde Müslüman Türklerin Yeri, Konya, 2008.
- KURT, Hasan, Orta Asya’nın İslamlaşma Süreci (Buhârâ Örneği), Ankara, 1998.
- KURTULMUŞ, Rıza, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, Keykâvus b. İskender Maddesi, Ankara, 2002, c. XXV. s.
- LARUDÎ, Nurullah, Batışı Olmayan Güneş Şark’ın Dehası İbn Sînâ, (Çev. Ali Eren), İstanbul, 2000.
- MAZEHERÎ, Ali, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, (Çev. Bahriye Üçok), İstanbul, 1972.
- MERÇİL, Erdoğan, Selçuklularda Saray ve Saray Teşkilatı, İstanbul, 2001.
- ORTUĞ, Gürsel, İbn-i Sînâ’nın “Menâfi’u’l-A’zâ” İsimli Risalesi Üzerinde Bir Çalışma, Uluslar arası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sîna Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 9-12 Eylül, 1985), Ankara, 1990, s. 377-382.
- ÖZTÜRK, Levent, On ikinci Yüzyıla Kadar İslâm Dünyasında Hastaneler, İstanbul, 2007.
- PALABIYIK, Hanefî, Valilikten İmparatorluğa Gazneliler Devlet ve Saray Teşkilatı, Ankara, 2002.
- SABRE, Afâf Seyyid, et-Tarihu’s-Siyâsî li’d-Devleti’l-Harezmiyye, Kahire, 1987.
- SARGUTAN, Erdal, Selçuklularda Tıp ve Tıp Kuruluşları, Vakıflar Dergisi, S. 11, Ankara, 1976, s. 313-322.
- SARI, Nil Akdeniz, İbn-i Sînâ’nın Kânûn’undan “Ziynet” Bahsinin Tanıtılması, Uluslar arası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sîna Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 9-12 Eylül, 1985), Ankara, 1990, s. 283-393.
- STEVEN, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), TTK., Ankara, 1987.
- ŞEŞEN, Şeşen, “Sultan Sencer’in Muhitinde Yaşayan Felsefeciler, Matematikçiler, Tabipler”, XIV. Türk Tarh Kongresi, Ankara 9-13 Eylül 2002, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. I, Ankara, 2005, s. 441-452
- EŞ-ŞEYZERÎ, Abdurrahman b. Nasır b. Abdullah, Nihâyetü’r-Rütbe fî Talebi’l-Hisbe, (Haz. Abdullah Tunca), İstanbul, 1993.
- TANERÎ, Aydın, Harezmşahlâr, Ankara, 1993.
- TERZİOĞLU, Arslan, Ortaçağ İslâm-Türk Hastahaneleri ve Avrupa’ya Tesirleri, Belleten, Cilt: XXXIV, Ocak 1970, Ankara, 2003, Say: 36, s. 121-149.
- TERZİOĞLU, Arslan, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Bimaristan Maddesi, İstanbul, 1992, c. VI, s. 163-178.
- TERZİOĞLU, Arslan, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, İbn Sînâ Maddesi, İstanbul, 1999, c. XX, s. 331-336.
- TURAN, Osman, Selçuklular Devrinde Türk İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1997.
- ÜÇLER, Müjgân, İbn-i Sînâ’nın Göz hastalıklarında Önerdiği İlaçlar ve Bunların Geleneksel Halk Hekîmliğindeki Etkileri, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sîna Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 9-12 Eylül, 1985), Ankara, 1990, s. 399-404.
- ÜNVER, Süheyl, İslâm Tababetinde Türk Hekîmlerinin Mevkii ve İbni Sina’nın Türklüğü, Belleten, Cilt: I, Sa. 1, II Kânun 1937, Ankara, 1995, s. 271-278.
- VAMBERY, Arminius, Târîhu Buhârâ Münzü Akdemi’l-Usûr Hatta’l-Asri’l-Hâzır, (Arp. Trc. Ahmed Mahmud es-Sâdatî), Kahire, 1965.
- VEŞMEGİR, Keykâvus b. İskender, Kâbûsnâme, (Frs. Çev. Mecimek Ahmet), İstanbul, 1974.
- YURDAKÖK, Murat, İbn-i Sînâ’ya Göre İdrar İncelemesi, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sîna Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 9-12 Eylül, 1985), Ankara, 1990, s. 405-413.
