Author :
Abstract
Tarih öncesi dönemlere uzanan bir geçmişe sahip olan Sümeysat (Samsat), uzun tarihi boyunca birçok kültür ve medeniyete ev sahipliği yapmış, pek çok siyasal ve sosyal yapının varlığına tanıklık etmiştir. Tarihinin uzun bir kısmında merkezî bir şehir olmamakla birlikte, Fırat-Dicle havzasının hâkimiyeti için yapılan ve yüz yıllarca devam eden bitimsiz egemenlik mücadelelerinin gerçekleştiği bir coğrafyada yer alması münasebetiyle özel bir tarihî öneme sahiptir. Özellikle ortaçağ boyunca önce İranlılar ile Bizanslılar, daha sonra ise Bizanslılar ile Müslümanlar arasındaki mücadelelerin yoğunlaştığı yerlerden biri olan Sümeysat, doğal ve siyasî konumu dolayısıyla süreğen bir istikrarsızlık durumu ile malul olmuş, şehirde kalıcı bir nizam tesis edilememiştir. Sümeysat’ı konu edinen çalışmamızda, Adıyaman’ın bir ilçesi olan Samsat’ın yakınında bulunan ve artık Atatürk Barajı’nın suları altında kalmış olan bu tarihî şehirin tarihsel sürecini ele alacak, kaynaklardan derlediğimiz verileri kullanarak bütünlüklü bir şehir anlatısı meydana getirmeye çalışacağız.
Keywords
Abstract
Sümeysat (Samosata) which it has a past that rooted in prehistorical times, was hosted numerous cultures and civilisations and also witnessed many social and political structures throughout its long history. The city, although not a central place in an important section of its history, has a special importance because of it exists in a geography which became a place that happened there endless struggle of sovereignity for the domination of Fırat-Dicle Basin. Especially, there was fought in this area initially Byzatines and Parthians, and after Muslims and Byzantines during medieval ages. There is an unstability in Sümeysat out of its naturel and political positions and couldn’t a permanent order in there for these reasons. In our paper, we’ll examine the historical process of Sümeysat which is a district of Adıyaman and now it sleep under the barrage of Atatürk and try to build an entire city narrative.
Keywords
- GREGORY (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, I-II, (Süryaniceden İngilizceye Çeviren: Ernest A. Wallis Budge, Türkçeye çeviren: Ömer Rıza Doğrul), TTK Basımevi, Ankara 1999.
- AKAR, Mehmet, İnsanlığın Kültür Mirası Adıyaman, Pêrî Yayınları, İstanbul 2005.
- ARIK, Feda Şamil, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Meydana Gelen Depremler,” Tarih Araştırmaları Dergisi, 16/27, Ankara 1992, s.13-32.
- AVCI, Casim, “Sugûr”, DİA, c. XXXVII, İstanbul 1991, s. 473-474.
- BAYKARA, Tuncer, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş, I, Anadolu’nun İdarî Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988.
- BEZER, Gülay Öğün, Begteginliler (Erbil’de Bir Türk Beyliği), Türkgev Yayınları, İstanbul 2000. BEZER, Gülay Öğün, “Kökböri,” TDİA, XXVI, s. 234-235.
- CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008.
- ÇEVİK, Adnan, “Ortaçağ İslâm Coğrafyacılarına Göre el-Cezîre ve İdari Taksimatı,” OsmanlıAraştırmaları, XXXIII, Prof. Dr. Muammer Kemal Özergin Hatıra Sayısı – I, İstanbul 2009, s. 35-64.
- DADOYAN, Seta B., The Fatimid Armenians Cultural & Political Interaction in the Near East, Brill, Netherlands 1997.
- DEMİRKENT, Işın, “Sümeysât,” İA, XI, İstanbul 1979, s. 232-236.
- DEMİRKENT, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), TTK Basımevi, Ankara 1987.
- EBÛ’L-FİDÂ, İmâdeddîn İsmail b. Muhammed b. Ömer, Takvîmu’l-Buldân, nşr. M. Reinaud, Beyrut 1840.EBÛ’L-FİDÂ, İmâdeddîn İsmail b. Muhammed b. Ömer, Târihu Ebî’l-Fidâ el-Müsennâ el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, II, thk. Mahmud Deyyûb, Beyrut 1997.
- EBÛ ŞÂME el-Makdisî ed-Dımaşkî, Terâcimu Ricâli’l-Karneyni’s-Sâdis ve’t-Tâsi’ (Zeyl ‘Ala’r- Ravzateyn), Neşreden: Seyyid Aziz el-Attâl el-Hüseynî, Beyrut 1974.
- ED-DÎNEVERÎ, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd, Ahbâru’t-Tıvâl, thk. Abdülmün’im Âmir, Kahire 1959.
- EL-BELÂZÜRÎ, el-İmâm Ebî’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, Futûhu’l-Buldân, thk. Abdullah Enîs et- Tabbâğ, Ömer Enîs et-Tabbâğ, Beyrut 1987.
- 101 Sümeysat’ın dinî hüviyeti ve mezhebî durumu ile ilgili olarak bkz. Aloys Grillmeier, S. J., Christ in ChristianTradition, I, From the Apostolic Age to Chalcedon (451), trans. John Bowden, USA 1975, s. 495 vd; Seta B. Dadoyan,The Fatimid Armenians Cultural & Political Interaction in the Near East, Brill, Netherlands 1997, s. 39-40; Akar, İnsanlığın Kültür Mirası Adıyaman, s. 49-50.
- 102 İsyan ile ilgili olarak bkz. İbn Bibi, el-Evamiru’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), II, çev. Mürsel Öztürk,Ankara 1996, s. 12; İbnü’l-İbrî, s. 439; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 441; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999, s. 178.
- 103 Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı, Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm – Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011, s. 122, 124.
- EL-HAMEVÎ, Abdülmemlûk Ebû’l-Fedâîl Muhammed b. Ali, et-Târîhu’l-Mansûrî, Telhîsu’l-Keşf ve’l- Beyân fî Havâdisi’z-Zamân, nrş. Butrus Garyazniyeviç, Moskova 1963.
- EL-HAMEVÎ, Yâkût, Mu‘cemu’l-Buldân, II, III, Beyrut 1977.
- EL-MESÛDÎ, Ebû’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn el-Ali, Kitâbu’t-Tenbîh ve’l-İşrâf, nşr. M. J. De Goeje, LeidenEL-MESÛDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali, Mürûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, I, nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, Beyrut 1973.
- EL-MAKRÎZÎ, Takiyyeddîn Ebî’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Abdi’l-Kâdir el-Ubeydî, es-Sülûk Lima’rifeti Düvelü’l-Mülûk, I, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Beyrut 1997.
- EL-MAKRÎZÎ, Takiyyeddîn Ahmed b. Ali, Düreru’l-‘Ukûdu’l-Ferîde Fî Terâcimi’l-A’yâni’l-Müfîde, III, thk. Mahmûd el-Celîlî, Beyrut 2002.
- ERSAN, Mehmet, Türkiye Selçuklu Deletinin Dağılışı, Birleşik Yayıncılık, Ankara 2010.
- ERSAN, Mehmet, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK Yayınları, Ankara 2007.
- GRİLLMEİER, S. J. Aloys, Christ in Christian Tradition, I, From the Apostolic Age to Chalcedon (451), trans. John Bowden, USA 1975.
- GROUSSET, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, Aras Yayıncılık, İstanbul 2006.
- GÜL, Muammer, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Moğol Hâkimiyeti, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005.GÜRCİSTAN TARİHİ (Eski çağlardan 1212 yılına kadar), (Gürcüce’den Çev. Marie Félicité Brosset,Türkçe Çev. Hrand D. Andreasyan, Notlar ve Yayına Hazırlayan: Erdoğan Merçil), TTK Basımevi, Ankara HUDUDU’L-ÂLEM mine’l-Meşrık ile’l-Mağrib, (Haz. Yûsuf el-Hâdî), Kahire 1999.
- İBN BİBİ, el-Evamiru’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), II, (Çev. Mürsel Öztürk), AnkaraİBN HALLİKÂN, Ebû ‘l-Abbâs Şemseddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zaman, IV, (Haz. İhsan Abbas), Beyrut 1994.
- İBN HAVKAL, Kitâbu Suretu’l-Arz, Beyrut 1992.
- İBN ŞEDDÂD, el-A’lâku’l-Hatîra fî Zikri Umerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîra, I/II, (Nrş. Yahya Zekeriyya Abbâre), Dımaşk 1991.
- İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûki ve’l- Ümem, I, (Thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ), Beyrut 1992.
- İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil fî’t-Târîh Tercümesi, II, V, VII, VIII, XI, XII, (Çev. Beşir Eryarsoy, Yunus Apaydın, Ahmet Ağırakça, Abdülkerim Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul 1985, 1986, 1987.
- İBNÜ’L-ESÎR el-Cezerî, et-Târîhu’l-Bâhir Fî’d-Devleti’l-Atâbekiyye, (Thk. Abdülkâdir Ahmed Tuleymât), Kahire 1963.
- İBNÜ’L-İBRÎ, Târîhu Muhtasaru’d-Düvel, (Nşr. Anton Salihanî el-Yesûa), Lübnan 1994.
- İBNÜ’L-VERDÎ, Zeynuddîn Ömer b. Muzaffer eş-Şehîr, Târîhu İbnü’l-Verdî, I-II, Beyrut 1996.
- KAYA, Önder, Selahaddin Sonrası Dönemde Anadolu’da Eyyubiler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2007.
- KAYA, Önder, “Bir Eyyubi Melikinin Portresi: Melik Efdal Nureddin Ali b. Selahaddin Eyyubi,”Eyyubiler, (Yönetim, Diplomasi, Kültürel Hayat), (Ed. Önder Kaya), Küre Yayınları, İstanbul 2012, s. 15-56.LE STRANGE, G. The Lands of the Eastern Caliphate, Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur, Cambridge University Press, 1930.
- MERÇİL, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1991.
- MEZ, Adam, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti-İslam Rönesansı, (Trc. Salih Şaban), İstanbul 2000. MİCHAEL THE SYRİAN, Chronicle, (İngilizce’ye Çev. Robert Bedrosian), New Jersey 2013.
- OCAK, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm – Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011.
- OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), TTK Basımevi, Ankara 1999.
- ÖNEY, Gönül, “1978-79 ve 1981 Yılı Samsat Kazılarında Bulunan İslam Devri Buluntularıyla İlgili İlk Haber,” Ege Üniversitesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, I, İzmir 1982, s. 71-80.
- ÖZGÜÇ, Nimet, Samsat, Sümeysat, Samosata, Kumaha, Hahha, Hahhum, TTK Yayınları, Ankara 2009. ÖZKAN, Süleyman, “Kummuh / Kumaha,” Tarih İncelemeleri Dergisi, VIII, İzmir 1993, s. 65-80.
- PROCOPİUS, History of Wars, I, Ed. T. E. Page/W. H. Rouse, Richard Clay and Sons, Limited, Tarihsiz. PSELLOS, Mikhail, Khronographia, çev. Işın Demirkent, TTK Basımevi, Ankara 1992.
- SEVİM, Ali, Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, TTK Basımevi, Ankara 2000.
- SMBAT SPARAPET, Chronicle, (İngilizce Çev. Robert Bedrosian), New Jersey 2005, s. 47. SUCU, Mustafa, Adıyaman İli ve İlçeleri, Gaziantep tarihsiz.
- SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999.
- SÜMER, Faruk, “Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Âdil (II) ve Komşu Türk Hanedanları,” Eyyubiler, (Yönetim, Diplomasi, Kültürel Hayat), ed. Önder Kaya, Küre Yayınları, İstanbul 2012, s. 85-102.
- ŞEŞEN, Ramazan, Harran Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996. TABERÎ, Târîu’t-Taberî, nşr. Ebû Suhayb el-Keramî, Riyad tarihsiz.
- TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1973. TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2004.
- UÇAR, Şahin, Araplar’ın Anadolu Seferleri (640-750), Şule Yayınları, İstanbul 2012. UMAR, Bilge, Türkiye’de Tarihsel Adlar, İnkılâp Yayınevi, İstanbul 1993.
- URFALI MATEOS Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (Çev. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Eduard Dulaurer / Halil Yinanç), TTK Basımevi, Ankara 2000.
- UYUMAZ, Emine, “Türkiye Selçuklu-Eyyubi Siyasî Münasebetleri,” Eyyubiler, (Yönetim, Diplomasi, Kültürel Hayat), (Ed. Önder Kaya), Küre Yayınları, İstanbul 2012, s. 181-206.
- UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, TTK Basımevi, Ankara 1969.
- VARDAN ARAVELTSİ, Compilation Of History, (İngilizce Çev. Robert Bedrosian), New Jersey 2007.
- VRYONİS, Speros, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Berkeley 1971.
- YILDIZ, Hakkı Dursun, İslâmiyet ve Türkler, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.YILDIZ, Hakkı Dursun, “Avâsım”, DİA, C. IV, İstanbul, 1991, s. 111-112.
- YILMAZ, Saim, Mutazıd ve Müktefi Döneminde Abbasîler, İstanbul, 2006.
- YİNANÇ, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri, I. Cilt, (Yay. Haz. Refet Yinanç), TTK Basımevi, Ankara 2013.
