Author :
Abstract
Mekanik ve pnömatik sistemlerin öncüsü olan hiyel ilmi, insanın doğayla ilişkisini anlamlandırma arzusunun bir yansımasıdır. Antik dönemlerden itibaren geliştirilen hiyel mekanizmalarını incelemek, bulundukları dönemin teknik birikimi hakkında bilgi vermenin yanı sıra bu bilginin toplumsal alandaki etkileri konusunda ipuçları sunar. Farklı coğrafyalarda ve dönemlerde bu alanda eser veren bilim insanlarının benzer sistemlerle ilgilendiği ancak problem çözümünde kullandıkları yöntemlerin ve tekniklerin farklılaştığı bilinmektedir. İstanbul, İskenderiye, Bağdat, Diyarbakır gibi bilim havzalarında dolaşarak yeniden üretilen teknik, hiyel geleneğine ait aletlerin çeşitlenmesini ve kullanım alanlarının genişlemesini sağlamıştır.
Bu çalışmada İskenderiye Mekanik Okulu’na mensup olan ve günümüze gelen ilk deneysel fizik kitabının yazarı olarak bilinen Bizanslı Philon’un, İslam hiyel ilminin öne çıkan isimleri olan Benû Mûsâ Kardeşler (9.yy), el-Cezeri (13.yy) ve Takiyüddîn er-Râsıd (16.yy) üzerindeki etkisi; hava kontrolünü temel alan ve iki sıvı içeren benzer düzenekler üzerinden karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. İslam dönemi hiyel eserlerinde, bilim insanlarının Antik dönemden miras aldığı teknik bilgiyi kullanmalarının yanı sıra ikili sifon, kancalı ve çubuklu şamandıra, çift cidar ve sadafa gibi kendi geliştirdikleri motiflerle beraber; teknik bilgiyi orijinal katkılarla yeniden ürettikleri görülmüştür. Hiyel aletlerinin işlevselliğin yanında şaşırtıcı, estetik ve hayranlık uyandıran unsurlar taşıması; tekniğin günümüzde olduğu gibi o dönemde de sadece fayda amaçlı kullanılmadığını aynı zamanda gösteri ve eğlence aracı olarak kurgulandığını göstermektedir.
Keywords
Abstract
As a pioneer of mechanical and pneumatic systems, hiyal reflects the human desire to understand nature. The study of Hiyalmechanisms since antiquity provides information not only about the technical know-how of their time, but also about the effects of this knowledge in the cultural and social sphere.
It is known that scientists from different regions and epochs studied similar systems, but their methods and techniques for solving problems varied according to their own contexts. The circulation of technical knowledge through scientific centers such as Istanbul, Alexandria, Baghdad, and Diyarbakır enabled the reproduction of this knowledge in new cultural settings, leading to the diversification of Hiyal devices and the expansion of their fields of use.
This study offers a comparative analysis of how Philo of Byzantium from the Alexandrian School of Mechanics, known as the author of the first experimental physics book; influenced prominent figures in the Islamic Hiyal tradition such as the Banu Musa brothers, Al-Jazari, and Taqi al-Din, through similar devices based on air control involving two liquids. In the Hiyal works of the Islamic period, it is observed that Muslim scientists not only preserved the knowledge inherited from antiquity, but also reproduced this technical knowledge with original contributions, introducing their own inventions such as double siphons, hook and rod floats, double-walled vessels, and sadafa motifs. The fact that Hiyal devices combined functionality with surprising, aesthetic, and admirable features shows that, as in modern times, technical knowledge was not only used for utilitarian purposes but also as a means of entertainment.
