Author :
Abstract
Türkiye’de Safevî tarihinin araştırılması, bu konuda yazılmış olan gerek birinci ve gerekse de ikinci el kaynakların Türkçeye kazandırılması birkaç açıdan önem arz etmektedir. Safevî hanedanının Anadolu Alevileri üzerindeki derin etkileri, Osmanlı ile sürekli rekabeti ve nihayet Safevî devlet teşkilatında ve ordusunda Türklerin önemli yer tutmaları bizim bu konuya odaklanmamızı gerektiren faktörler sırasındadırlar. Ayrıca bulunduğumuz coğrafyanın XVI. yüzyıldan beri uğradığı değişimler sonucunda nasıl şekillendiğini daha iyi anlamamız açısından Türkiye’de Safevî araştırmalarının teşvik edilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Mevzu ile ilgili dikkat çekici meselelerden bir tanesi de Safevî Devleti’nin uyguladığı dinî politikalardır. Türkiye’de özellikle de son dönemde bu sürecin anlatımına yönelik bazı araştırmaların yürütülmesine ve yayınların yapılmasına rağmen konuya ilişkin Türkçe literatürün pek zengin olduğu iddia edilemez. Yıllarını bu konunun aydınlatılmasına adamış olan İran asıllı Amerikalı bilim adamı S. A. Arjomand’in kapsamlı makalesini Türkçeye çevirme isteğimiz de buradan kaynaklanmıştır. Bu makalesiyle yazar, Safevî Devleti’nin kuruluşundan çöküşüne kadar Şiiliğin yaygınlaştırılması amacıyla Gulüvv denilen “dinî taşkınlığın”, Sufiliğin ve Sünniliğin bastırılması sürecine ışık tutmuştur.
Keywords
Abstract
The study of the Safavid History in Turkey, and Turkish translation of both primary and secondary sources on the subject are important for several reasons. The deep impact of the Safavids on Anatolian Alevis, their continuous rivalry with the Ottomans and finally, the important role of Turks in the Safavid army and administration are among the factors motivating us to focus on this subject. Furthermore, we believe it is necessary to promote Safavid studies in Turkey, as it is essential for better understanding of the geo-political changes in our region since the 16th century. The religious policy of the Safavid State is of particular importance in this regard. There is little Turkish scholarship on this subject, despite some studies and publications (especially recently) by Turkish scholars. We therefore decided to provide Turkish translation of this comprehensive article by an American scholar of Iranian origin S. A. Arjomand, who dedicated his years to elucidating this topic. In the current paper, the author sheds light on the process of suppression of “religious extremism,” called Ghuluww, Sufism and Sunnism, for the purposes of conversion to Shi’ism from the establishment of Safavid State to its fall.
Keywords
- 1) Algar H. (1976), “The Naqshbandi Order: A Preliminary Survey of its History and Significance”, Studia Islamica, No. 44, p. 123-152.
- 3) Ashtiyani S. J., Corbin H. (1972), Anthologie des philosophes iraniens depuis le XVIIe siécle jusqu'à nos jours, Vol. I, Téhéran: Département d'iranologie de l'Institut Franco-Iranien de recherche.
- 4) Aubin J. (1970), “La politique religieuse des Safavides”, Le Shi’ism imâmite (Colloque de Strasbourg), Paris: Bibliothéque des Centres d’Etudes Supérieures, p. 235-244.
- 5) Aubin J. (1965), “Les Sunnites du Lârestân et la chute des Safavids”, Revue des études islamiques, No. 33, Paris, p. 151-171.
- 6) Aubin J. (1959), “Shâh Ismâ’îl es les notables de l’Iraq persan”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. II, part 1, Leiden, p. 37-81.
- 12) Dickson M. B. (1958), Shâh Tahmasp and the Uzbeks, Ph. D. dissertation, Princeton: Princeton University.
- 14) Efendiyev O. A. (1961), Obrazovaniye Azerbaydjanskogo gosudarstva Sefevidov, Bakü: İzdatelstvo Akademii Nauk.
- 15) Felsefî N. (1960 / 1339), Zindigânî-yi Şah ‘Abbâs-ı Evvel, I., II. ve III. c. Tahran: İntişârât-ı İlmî.
- 16) Ferzâm H. (1964 / 1343), “İhtilâf-ı Câmî bâ Şah-ı Veli”, Neşriyye-yi Dânişkede-yi Edebiyyât-ı İsfahan, I. c., İsfahan, s. 48-57.
- 17) Ferzâm H. (1969 / 1348), Şah-ı Veli ve Da’vî-yi Mehdeviyyât, İsfahan: İntişârât-ı Dânişgâh-ı İsfahan.
- 18) Gaffârî, Kadı Ahmed (1964 / 1343), Târîh-i Cihân-ârâ, ed. H. Nirâkî, Tahran: Kitâbfürûşî-yi Hâfız.
- 20) Glassen E. (1970), Die Frühen Safawiden nach Qazi Ahmad Qumi, Freiburg: Klaus Schwarz Verlag.
- 21) Glassen E. (1971), “Schâh Ismâ’îl I und die Theologen seiner Zeit”, Der Islam, Vol. 48, Berlin, s. 254-268.
- 23) Hidâyet, Rızâ Kulu Han (1960 / 1339), Ravzatü’s-Safâ-yi Nâsirî, 10 cilt, Tahran: Kitâbfürûşî-yi Hayyâm.
- 25) Hvândemîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî (1954 / 1333), Habîbü’s-Siyer, ed. C.Hümâyî, 4 cilt, Tahran: Kitâbfürûşî-yi Hayyâm.
- 26) Holt P. M., Lambton A. K. S., Lewis B. (1970), The Cambridge History of Islam, Vol. I, Cambridge: Cambridge University Press.
- 27) İsfahânî, Muhammed Mehdî (1961 / 1340), Nısf-ı Cihân fî Ta’rîfü’l-İsfahân, ed. M. Sotûde, Tahran: İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
- 29) Kâşifî, Hüseyin Vâ’iz (1971 / 1350), Fütüvvetnâme-yi Sultânî, ed. M. C. Mahcûb, Tahran: Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
- 30) Kazvînî, Mîrzâ Muhammed Tâhir (1951 / 1329), ‘Abbâs-nâme, ed. İ. Dihgân, Tahran: Kitâbfürûşî-yi Dâvûdî-yi Arâk.
- 31) Kiyâ S. (1331 / 1952). Noktaviyân yâ Pasîhâniyân, Tahran: İran Kûde – XIII. c.
- 34) Kumî, Molla Muhammed Tahir (1973 / 1393 Hicrî Kamerî), Tuhfetü’l-Ahyâr, Kum: Kitâbfürûşî-yi Tabâtabâyî.
- 36) Lockhart L. (1958), The Fall of the Safavi Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, Cambridge: Cambridge University Press.
- 37) Martin B. G. (1972), “A Short History of the Khalwati Order of Dervishes”, Scholars, Saints and Sufis, ed. N. R. Keddie, Los Angeles & London: University of California Press, p. 275-305.
- 38) Ma’sum Ali Şah (1960 / 1339), Terâ’ikü’l-Hakâ’ik, ed. M. C. Mahcûb, 3 cilt, Tahran: İntişârât-ı Bârân.
- 39) Mayer A. E. (1975), “Review of The Origins of the Safavids: Shi’ism, Sufism and the Ghulat by Michel M. Mazzaoui”, Iranian Studies, Vol. 8, No. 4, Massachusetts, p. 268-277.
- 40) Mazzaoui M. M. (1972), The Origins of the Safavids: Shi’ism, Sufism and the Ghulat, Wiesbaden: Steiner Verlag.
- 41) Meclisî-yi Evvel, Muhammed Taki (1953 / 1332), Risâle-yi Su’âl ve Cevâb, Tebriz: Çâphâne-yi Rızâyî.
- 42) Meclisî-yi Sânî, Muhammed Bakır (1954 / 1333), ‘Aynü’l-Hayât, Tahran: Tab’-ı Kitâb.
- 43) Meclisî-yi Sânî, Muhammed Bakır (1953 / 1332), Risâle-yi Teşvîk-i Sâlikîn,
- 44) Melikoff İ. (1975). “Le probléme Kizilbaş”, Turcica, Vol. 6, Paris & Strasbourg, p. 49-67.
- 45) Meşkûr M. C. (ed.), (1976 / 1355), Heftâd o Se Millet yâ İ’tikâdât-ı Mezâhib, Tahran: İntişârât-ı ‘Atâ’î.
- 47) Müfîd, Muhammed (1961 / 1340), Câmi’-i Müfîdî, ed. İ. Afşar, 3 cilt, Tahran: Kitâbfürûşî-yi Esadî.
- 48) Natanzî, Mahmud Afûşte (1971 / 1359), Nekâvetü’l-Âsâr fî Zikrü’l-Ahyâr, ed. E. İşrâkî, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
- 50) Nevâyî A. (1973 / 1352), Esnâd ve Mükâtibât-ı Târîhî-yi Şah ‘Abbâs-i Evvel, 2 cilt. Tahran: Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
- 51) Nevâyî A. (1971 / 1350), Esnâd ve Mükâtibât-ı Târîhî-yi Şah Tahmasp, Tahran: Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
- 53) Petruşevsky İ. P. (1355 / 1977), Kişâverzî ve Münâsibât-ı Arzî der İran-i ‘Ahd-i Moğol, tercüme: K. Kişâverz, Tahran: İntişârât-ı Neyl.
- 55) Roemer H. R. (1970). Problèmes de l'histoire safavide avant la stabilisation de la dynastie sous Şah ‘Abbâs, Bruxelles: Correspondance d’Orient.
- 57) Safevî, Mîrzâ Muhammed Halil Mer’aşî (1949 / 1328), Mecmaü’t-Tevârîh, ed. A. İ. Âştiyânî, Tahran: Çâphâne-yi İkbâl.
- 59) Sarrâfî M. (ed.) (1973 / 1352), Resâ’îl-i Civân-merdân, mukaddime: H. Corbin, Tahran: Kısmet-i İranşinâsî-yi Enstitu-yi Fransevî-yi Pejûheşhâ-yi İlmî der İran.
- 61) Savory R. M. (1969). “A 15-th Century Safavid Propagandist at Herat”, American Oriental Society, Middle Western Branch, Semi-Centennial Volume, Bloomington Indiana, p. 189-197.
- 62) Savory R. M. (1965). “The Office of Khalîfat al-Khulafâ’ Under the Safavids”, Journal of American Oriental Society, Vol. 85, Michigan, p. 497-502.
- 66) Şeyh Bahâyî (1965 / 1344), Külliyyât-ı Şeyh Bahâyî, ed. G. Cevâhirî, Tahran: Kitâbfürûşî-yi Mahmudî.
- 68) Şîrâzî, Sadreddîn Muhammed (1962 / 1340), Kesr Asnâmü’l-Câhiliyye, ed. M. T. Dânişpejûh, Tahran: İntişârât-ı Câmi’a-i Tahran.
- 70) Şüşterî, Kadı Nurullah (1975 / 1354), Mecâlisü’l-Mü’minîn, 2 cilt, Tahran: İntişârât-ı İslâmiyye.
- 72) Tebrîzî, Hafız Hüseyin Kerbelâyî (1965 / 1344), Ravzatü’l-Cinân ve Cennetü’l- Cenân, 2 cilt, ed. C. Sultan el-Kurrâyî, Tahran: Bünyâd-ı Tercüme ve Neşr-i Kitâb.
- 74) Türkmân, İskender Bey Münşî (1971 / 1350), Târîh-i ‘Âlemârâ-yi ‘Âbbâsî, 2 cilt, ed. İ. Afşar, Tahran: İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
- 75) Yazıcı T. (1965), “Gulshani”, Encyclopedia of Islam, 2nd ed., Vol. 2, E. J. Brill, Leiden, p. 1136-1137.
- 76) Woods J. E. (1976), The Aqquyunlu: Clan, Confederation and Empire, Minneapolis & Chicago: Bibliotheca Islamica.
- 77) Zeynel Abidin Ali (1571 / 979), Tekmîletü’l-Ahbâr, Tahran Üniversitesi, mikrofilm No. 1981.
- 1972) isimli kitabı hakkında yazmış olduğu tanıtım yazısında Mazzaoi’nin kaynaklarından ortaya çıkan
- (Şiilik) sergilemediğini” belirtiyor (Mayer, 1975: 274). 2 Tahmasp’ın hâkimiyeti döneminde bu kitap Farsçaya tercüme edilmiştir (Roemer, 1970: 408). 3 Bu törenler günah çıkarma (itiraf) töreninden ve Cuma akşamlarında şah sarayına bitişik olan tevhid
- fakat daha ulaşılabilir bir anlatım için bkz.: Felsefî, 1960: 40-51. 6 Bu konuda Hindistan’a, “Debistânü’l-Mezâhib” yazarının yanına göç etmiş olan bir Noktavî
- mutemedinin tanıklığına (bkz.: Felsefî, 1960: II, 48) ve I. Abbas’ın münecciminin açıklamasına (bkz.: Kiyâ,
- 1952: 42) bakılabilir. 7 Sufilerin bireysel yok edilişini haber veren örneklere (bkz.: Tebrîzî, 1965: 481-482, II, 88; Ma’sum Ali
- Şâh, 1960: III, 119) ek olarak İsmail zamanında tasavvufun etkin bir biçimde bastırılması sıradaki olgudan
- bir şekilde onun şiirleriyle doğrulanmaktadır (Şeyh Bahâyî, 1965: 4-7, 16-19, 29-33, 46-47). S. Nefîsî hatta
- yapmış (Zeynel Abidin Ali, No. 1981: III. bölüm) ve 1563-1565 / 971-972 yılları arasında Tahmasp’ın
- No. 1981: III. bölüm; Gaffârî, 1964: 299; Rumlu, 1931: 422). 10 Burada İran şehirlerinin sosyal tarihinde araştırılmamış olan, fakat çok büyük önem taşıyan bir
- (Petruşevsky, 1977: 818-916) çöküşünden çok sonralar yaşamını sürdürerek, Safevî dönemine kadar
- münzevilere sadece mistikler arasında değil, bilginler ve genelde dindarlar arasında rastlanırdı (Müfîd, 1961:
- III, 319, 332-333, 342-343, 351-352; Türkmân, 1971: II, 805). 16 Mevlevî tarikatı büyük mistik ve şair Celaleddin Rumî (öl. 1273) tarafından Konya’da tesis
- liderliğini üstlenen Meclisî-yi Sânî’nin yükselişiyle dikkat çekmiştir. 19 Meclisî-yi Sânî’nin bu eseri 1953 yılında Tebriz’de “Tezkiretü’l-Evliyâ” ve bazı diğer risalelerle aynı
- No. 1981: III. bölüm, H. 916 olayları). 1503-04 / 909 yılında Fars’ta Sünni sufilere karşı bir katliamın
- Ali, No. 1981: III. bölüm). 23 N. Felsefî ayrıca Mükrî isimli Sünni bir Kürt aşiretinin katliama uğramasından ve Sünni topluluklara
- yürütüldüğüne ilişkin hiçbir kanıt bulunmamaktadır (Felsefî, 1960: III, 36-39). 24 Şunu belirtmek önemlidir ki Şii din hiyerarşisinin güçlenmesiyle ilk defa olarak başlıca dinî
