Author :
Abstract
19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında Türk topluluklarının içinde bulunduğu geri kalmışlıktan kurtulmak ve asimilasyona boyun eğmemek için arayışlara girmesi, bunun nedenlerini ve çarelerini aramaları Türk aydınlarında Ceditçilik fikrini doğurmuştur. Onlara göre kendi kültürlerine aynı zamanda modern çağa uygun bir hayat tarzı geliştirilmeli ve halka anlatılmalıydı. Bu yolda ilk kıvılcım Bahçesaray’da atılmış ve İsmail Gaspıralı tarafından Usul-i Cedid okulları açılmıştır. Bu kıvılcım daha sonraları bütün Türk dünyasında yankı bulmuştur. Doğu Türkistan’da bu kıvılcımdan nasibi alanlardandır. Nitekim Kırım, Kazan ve İstanbul gibi bölgelerle herhangi bir şekilde irtibat kuran aydınlar burada gördüklerini kendi bölgelerinde uygulamaya çalışmışlardır. Okullar açarak matbaa kurarak ve gazeteler çıkararak yenilikleri kendi toplumlarına anlatmaya ve bu tarzda hayat sürdürmeye gayret etmişlerdir. Doğu Türkistan’da matbuatın kurulması ve gelişmesinde Avrupa’dan gelen misyonerler de etkili olmuştur. 1912 yılında ilk matbaayı kurarak farklı amaçla da olsa dini kitaplar ve broşürler basmışlardır. Yaptıkları dini faaliyetten dolayı halk ayaklanarak matbaaya el koymuştur. Doğu Türkistan’da ilk gazete Hacı Kutluk Şevki tarafından çıkarılmış ve sonra çıkarılan gazetelere de emsal olmuştur. Hacı Şevki, kumaşlara yapılan baskıdan ilham alarak bir ahşap baskı makinesi geliştirmiş, bu matbaada gazete ve kitaplar basmış, imkânsızlıklar içinde çıkardığı gazete kapatılmış fakat mücadeleye devam eden Hacı Şevki farklı isimle yeni gazete çıkarmaya devam etmiştir. Bu bildiride Doğu Türkistan’daki yenileşme süreci, bu tarzda kurulan okullar, çıkarılan gazeteler üzerinde durulacaktır.
Keywords
Abstract
In the late 19th century and early 20th century, backwardness and assimilation faced Turkish communities gave rise to a new intellectual movement called “Cedidçilik” which means innovation. According to followers of this movement, a lifestyle both appropriate for Turkish culture and modern must have been developed and told to their society. First steps had been taken with the foundation of Usul-i Cedid School by İsmail Gaspıralı in Bahçesaray. Later, this initiative had a broad repercussion in Turkish World. Thanks to intellectuals who were somehow informed of developments in Kırım, Kazan and Istanbul, Eastern Turkestan was one of the places affected by the new trend. They tried to implement what they had experienced in these places to their region. Founding printing house, publishing newspapers and also opening schools, they gave voice to the movement and lived up to it. The missionaries from Europe were also influential in the establishment and development of the printing house in East Turkestan. In 1912, they established the first printing press and printed religious books and brochures for different purposes. Due to the religious activity they made, the people uprised and confiscated the printing press. The first newspaper in eastern Turkestan was issued by Hacı Kutluk Şevki then it set a precedent for the newspapers issued later. He developed a printing press inspired by printing on fabrics and printed newspapers and books at this printing press. Then the newspaper was closed but continued to struggle by another publishing a new newspaper with another name. In this manifesto, schools and newspapers of innovation period of Eastern Turkestan and period’s itself will be discussed.
Keywords
- Adıbelli, B. (2008). Doğu Türkistan. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
- Baran, L. (2007). “Çağdaş Uygur Edebiyatının Oluşması ve Gelişmesi”, Bilig, S. 42, s. 191-211.
- Demirağ, Y. (2014). 1755-1949 Arası Doğu Türkistan. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, s. 229-245.
- Emet, E. (2013). “Doğu Türkistan Meselesinin Dünü ve Bugünü”, Yeni Türkiye, S. 54, Türk Dünyası Özel Sayısı 2, Ankara. s. 1987-2003.
- Emican, A. vd. (2006). Uygur Edebiyatı Tarihi. Beyjing: Milletler Neşriyatı.
- Koraş, H. (2015). Vatan Şairi Bir Uygur Mehemmetimin Obulkasımov (Almasbek), Konya: Kömen Yayınları.
- Qarluq, A. J. (2009). “Uygur Yenileşme Sürecindeki İstanbul Ekolü ve Onun Bazı Temsilcileri Üzerine”, Türk Kültürü, 2009/2, Ankara, s. 290-328.
- Kaşgarlı, S. M. (1998). “Uygur Türkleri Edebiyatı”, Türkler Ansiklopedisi, C. 20, Ankara: s. 520- 541.
- Şirin User, H. (2006). Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
- Tevekkül, Mihrullah (2014). “Uygur Ceditçilik Hareketinde Qutluq Haci Şewqiy’nin Yeri ve Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, I. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu (18-21 Mart 2014), C. 2, Niğde: Niğde Üniversitesi-Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesi-M. Akmulla Devlet Pedagoji Üniversitesi, s. 2681-2694.
- Yeloğlu, A. (2018). Kaşgar’da 1923-1940 Arası Basılan Yayınların Dili: Çağatayca ve Yeni Uygurca İle Karşılaştırma, Basılmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
